تصویر تازه منتشر شده تلسکوپ فضایی هابل از NGC2371 نشان دهنده حبابی از گاز و غبارهایی است که ستاره مرکزی و در حال مرگی را احاطه کرده اند. ستاره مرکزیِ این سحابیِ سیاره نما، هسته ی بسیار داغ باقی مانده از غول سرخی است که اکنون لایه های خارجی خود را به فضا بخشیده است. دمای سطحی این هسته داغ حدود 130،000 درجه سلسیوس است. این جرم در فاصله 4300 سال نوری از ما و در صورت فلکی دوپیکر قرار دارد. به آن سحابی دوپیکر نیز می گویند.
عکس از HST
دب اکبر اولین الگوی آسمانی است که منجمین غیرحرفه ای به خوبی یاد می گیرند، زیرا بسیار ساده و نورانی است. دب اصغر کوچک تر و کم نورتر است. در شهرها، بیشتر ستارگان دب اصغر قابل رؤیت نیستند، ولی ستاره ی قطبی که مهمترین ستاره ی دب اصغر است، خیلی کم نور نیست و در شهر معمولاً قابل دیدن است.
عَیوق (Ayyuq)، پرنورترین ستاره ای است که در زمستان به بالای سر می رسد. برای یافتن آن کافی است که دو ستاره ی دب اکبر که در تصویر 2 مشخص شده است، را ادامه دهیم تا به عیوق برسیم. البته عیوق آنقدر پر نور هست که نیازی به راهنما نداشته باشد، زیرا در زمستان درست در بالای سر قرار می گیرد. ولی ممکن است در بهار یا پاییز نیز در ابتدا یا انتهای شب، این ستاره را در حال غروب یا طلوع ببینیم. در نتیجه استفاده از خطوط راهنما به ما کمک می کند که آن را با دیگر ستارگان نورانی آسمان اشتباه نگیریم. عیوق پرنورترین ستاره ی صورت فلکی ارابه ران (مُمسِکُ العِنان) است. (تصویر 1)
صورت فلکی ذات الکرسی که شبیه یک M می باشد، نیز درست به همان فاصله ی عیوق از دب اکبر در سمت چپ دب اکبر دیده می شود. در بالای ذات الکرسی، صورت فلکی کم نورتر برساووش قرار دارد. (تصویر2) و بین این دو صورت فلکی خوشه ی دوگانه ی x و h قرار دارد.
ستارگان زمستانی بسیار درخشان تر از دیگر فصول سال هستند. نه بخاطر اینکه زمستان هوای تمیزتری دارد، بلکه ستارگان زمستانی خودشان تابان و درخشان اند. در تصویر 3، مهمانی آسمان زمستان، با صورت فلکی جبار شروع می شود. جبار پادشاه صورفلکی زمستانی ویا شاید همه ی فصول دیگر می باشد. جبار بیش از هر صورت فلکی دیگری ستاره ی پرنور دارد. این صورت فلکی واقعاً به یک شکارچی شباهت دارد، به همین دلیل به آن شکارچی هم می گویند. (تصویر 4 و 5): سه ستاره که کمربند جبار را نشان می دهند، دو ستاره برای کتفها و دوستاره برای زانوان. ستاره ی درخشان و قرمزرنگ اِبطُ الجُّوزا روی شانه ی چپ جبار قرار دارد. این ستاره در واقع یک اَبَرغول سرخ است که یکی از بزرگترین ستارگان آسمان محسوب می شود. اگر ابط الجوزا را به جای خورشید بگذاریم، بزرگی آن تا مدار زمین را فرا می گرفت و زمین درون این ستاره قرار می گرفت. فاصله ی این ستاره تا ما درحدود 600 سال نوری است، ولی با این فاصله ی زیاد هنوز از پرنورترین ستارگان آسمان شمرده می شود. از طرف دیگر به خاطر دمای سطحی کم، رنگ این ستاره به سرخی گراییده و از زمین به رنگ نارنجی دیده می شود.
بقیه ی ستارگان جبار همگی ستاره هایی داغ و آبی رنگ هستند. پرنورترینشان ستاره ی رِجلُ الجَبّار است که یک ستاره ی غول آبی با قطری حدود 30 برابر خورشید است. رجل الجبار 1000 سال نوری از زمین فاصله دارد.
درست در زیر کمربند جبار ستاره ای مه آلود دیده می شود. این نقطه ی مه آلود در واقع سحابی بزرگ جبار است، توده ای بزرگ از گاز و غبار که در فاصله ی 1500 سال نوری از زمین قرار گرفته است. این سحابی بزرگ در واقع زادگاه بزرگ ستاره ای است! توده های گاز درون این سحابی بسیار فشرده می شوند و ستارگان را بوجود می آورند. (تصویر6) اگر با یک دوربین دو چشمی به این سحابی نگاه کنیم می توانیم نمایی زیبا از این سحابی را ببینیم: تصویر 7. علت روشنایی این سحابی وجود تعدادی ستاره درون آن است که او را روشن می کنند. این ستارگان از خود این سحابی زاییده شده اند! این سحابی حدود 25 سال نوری قطر دارد. یعنی نور برای سفر از یک سوی آن به سوی دیگر 25 سال زمان صرف می کند.
از آنجایی که جبار مثل دب اکبر، ستارگان پرنوری دارد، می توانیم برای یافتن بقیه ی صور فلکی، از جبار استفاده کنیم: تصویر 8
صورت فلکی ثور که نمایش دهنده ی شکل یک گاو نر است، در نزدیکی جبار خود نمایی می کند. اگر سه ستاره ی کمر بند جبار را به سمت راست ادامه دهیم به ستاره ی دبران که پرنورترین ستاره ی ثور است می رسیم. دبران چشم قرمزگاونر محسوب می شود! (تصویر 9و10) زیرا این ستاره نارنجی رنگ است. دبران یک ستاره ی غول سرخ است و دارای قطری 45 برابر قطر خورشید است! اگر دبران را به جای خورشید قرار دهیم تا مدار عطارد می رسد!
اگر خطی که از کمربند جبار به سمت راست کشیدیم و به دبران رسیدیم، را ادامه دهیم به خوشه ی زیبای پروین می رسیم. تصویر 11، این خوشه ی بازِ ستاره ای مجموعه ای از چندین ستاره است که در موقعیت یکسانی در کهکشان قرار گرفته اند(تصویر 12). شکل ظاهری این خوشه با چشم غیر مسلح شبیه مدل کوچکتر دب اکبر می باشد، به همین دلیل بعضی افراد که با آسمان آشنا نیستند، گمان می کنند که این همان دب اصغر است!
درست در 45 درجه ای بالای جبار، ستاره ی درخشان عیوق نور افشانی می کند. بدین ترتیب همانطور که قبلاً بیان شد، صورت فلکی ارابه ران را می توان هم به وسیله ی دب اکبر و هم از طریق جبار یافت.
ستاره ی درخشان شعرای یمانی نه تنها پرنورترین ستاره ی آسمان زمستان است، بلکه درخشان ترین ستاره ی آسمان شب هم می باشد. تنها بعضی سیارات مثل مشتری و زهره و مریخ (درحالت نزدیک) از شعرای یمانی پرنورترند. شعرای یمانی ستاره ی درخشان صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) است. سگ بزرگ در واقع سگ شکاری جبار است و همیشه در کنار پای صاحب خود ایستاده است.(تصویر 13) برای یافتن شعرای یمانی کافی است، سه ستاره ی کمربند جبار را به سمت چپ ادامه دهیم. این ستاره در واقع ستاره ای بسیار پرنور نیست، بلکه به خاطر اینکه به ما نزدیک است، پرنور به نظر می رسد. فاصله اش تنها 6ر8 سال نوری است. البته این ستاره از خورشید ما درخشان تر است و 23 برابر خورشید از خود نور می تاباند.
در تمام مدت تابستان، دب اکبر در ابتدای شب، در آسمان شامگاهی در جهت شمال غربی خودنمایی می کند. و منتظر است تا به عنوان راهنمای آسمانی به ما کمک کند. دب اکبر مفیدترین الگوی آسمانی برای رصدگران آسمان شب است. ستارگان هفتگانه اش مانند انگشتانی به ستارگان و صورفلکی دیگر آسمان نشانه رفته اند. در ماههای تابستانی، ستاره ی قطبی، ذات الکرسی، نَسرواقع (Nasre Vaqe’) و رِدف (Redf) همگی در آسمان قرار دارند.
ستاره ی قطبی همان ستاره ی شمالی است. بعضی از مردم فکر می کنند که این ستاره پرنورترین ستاره ی آسمان یا حداقل یکی از نورانی ترین هاست. ولی در واقع این ستاره، ستاره ی بسیار پر نوری نیست. در میان ستارگانی که از آسمان مناطق مختلف ایران دیده می شوند، ستاره ی قطبی رتبه ی سی و ششم را از نظر درخشندگی داراست. اما ستارگانی مانند نسرواقع و ردف در مرتبه های سوم و پانزدهم قرار دارند. ستاره ی قطبی اهمیت زیادی دارد، زیرا همیشه می توان جهت شمال جغرافیایی را بوسیله ی آن یافت.
ستاره ی قطبی در واقع غولی درمیان ستارگان است؛ با حجم 50 برابر خورشید! ولی مانند یک ستاره ی معمولی در آسمان شب می درخشد، زیرا این ستاره در فاصله ی 600 سال نوری از ما قرار گرفته است.
ستارگان نسرواقع و ردف از ستارگان نورانی آسمان تابستان محسوب می شوند. این دو ستاره به همراه ستاره ی نورانی نسرطائر سه ستاره ی مثلث تابستانی را بوجود می آورند.
هر کدام از این سه ستاره متعلق به یک صورت فلکی مجزاست. ستاره ی نسرواقع مربوط به صورت فلکی شلیاق است. این صورت فلکی را که شبیه یک متوازی الاضلاع است، در شکل 3 و 4 می بینید. ستارگان ردف و نسرطائر نیز هر کدام متعلق به صورفلکی قو و عقاب می باشند.
درنتیجه ما می توانیم بوسیله ی دب اکبر، تعدادی دیگر از صور فلکی مهم آسمان را بیابیم. بد نیست با صورت فلکی ذات الکرسی (zatol korsi) نیز آشنا شویم. این صورت فلکی نسبت به ستاره ی قطبی تقریباً در نقطه ی مقابل دب اکبر قرار دارد. یعنی اگر از دب اکبر خطی فرضی به ستاره ی قطبی متصل کنیم و ادامه دهیم، به ذات الکرسی می رسیم. در فصل بهار و تابستان این صورت فلکی به شکل یک w کج دیده می شود ولی در پاییز و زمستان به حرف M شبیه تر می شود. گاهی اوقات که دب اکبر پشت یک کوه یا تپه پنهان شده باشد می توان با استفاده از ذات الکرسی، ستاره ی قطبی را یافت.
آسمان تابستان مملو از ستارگان ریز ودرشت است. زیرا بخش پرنورتر کهکشان راه شیری، همانطور که در تصویر 3 دیده می شود، در آسمان تابستانی جلوه ای دیگر دارد.
فصل تابستان، شاید بهترین فرصت برای دیدار ستارگان آسمان است. زیرا فصل مسافرتها به خارج از شهرها و دورشدن از آلودگی های نوری است. ما برای رصد علاوه بر آسمانی صاف و بی ابر، به مکانی بدون چراغ و نورهای مزاحم نیز نیاز داریم. کهکشان راه شیری، که همانند مسیری کم نور از پودرهای سفید بر زمینه ی سیاه آسمان به نظر می رسد، در تابستان به پرنورترین حالت خود قرار می رسد. این مجموعه ی میلیاردی از ستارگان را در آسمان بدون ماه، دور از نور شهرها، به خوبی می توان دید(تصویر 5). اگر با یک دوربین دوچشمی به راه شیری نگاه کنیم، آنرا توده ای از انبوه ستارگان خواهیم یافت.
تصویر 6 یک خوشه ی ستاره ای باز را در میان انبوه ستارگان زمینه ی راه شیری نشان می دهد.
خوشه های ستاره ای گروه هایی از ستارگان هستند که بر اثر نیروی گرانش (یا جاذبه) به دور یکدیگر جمع و به هم بند شده اند. دو نوع مشخص از خوشه های ستاره ای را می توان مشخص نمود: خوشه های کروی، مجموعه های متراکمی از صدها هزار ستاره هستند که بسیار پیر و سرد هستند، در حالی که خوشه های باز معمولاً از چند صد ستاره بیشتر ساخته نشده اند، و اغلب بسیار جوان اند. خوشه های باز در طی زمان آهسته آهسته بر اثرِ آثار گرانشی ابرهای عظیم مولکولی در حین حرکت درون کهکشان از هم گسیخته می شوند، ولی اعضای خوشه به حرکت در فضا ادامه می دهند و اتصال گرانشی خود را به هم از دست می دهند؛ در این هنگام آنها را به نام انجمن های ستاره ای یا گروههای متحرک می شناسند.
خوشه های کروی (Globular clusters)، گروههای تقریباً کروی از حدود 10 هزار تا چندین میلیون ستاره در فضایی به وسعت 10 تا 30 سال نوری هستند. آنها معمولاً از ستاره های بسیار پیر تشکیل شده اند، در واقع تنها چند صد میلیون سال جوان تر از خود جهان! ستارگان در این خوشه ها به سوی رنگ های زرد و قرمز و جرم کمتر 2 برابر جرم خورشید متمایل اند. چرا که ستارگان داغ تر و پر جرم تر قبلاً به صورت ابرنواختر هایی منفجر شده اند و با گذر از مرحله ی سحابی سیاره نما به شکل یک کوتوله ی سفید در آمده اند. به هر حال، تعدادی ستاره ی غیر عادی آبی رنگ هم در خوشه های کروی یافت می شود، که به نظر می رسد بر اثر فرآیندهای ستاره سازی در مناطق درونی و متراکم تر خوشه ایجاد شده باشند. این ستاره ها را با نام علف های هرز آبی می شناسند!
در کهکشان ما، خوشه های کروی به صورت تقریباً کروی در هاله ی کهکشانی، نزدیک مرکز کهکشان پخش شده اند، و به دور مرکز، در مدارهای بیضی کشیده، می چرخند. در تصور 2 موقعیت خوشه های کروی در هاله ی کهکشان دیده می شود. در سال 1917، هارلو شیپلی، توانست فاصله ی خورشید از مرکز کهکشان را بر اساس توضیع خوشه های کروی تخمین بزند؛ قبل از آن، منجمین از موقعیت خورشید در راه شیری اطلاع کافی نداشتند.
تا همین اواخر، خوشه های کروی در دانش ستاره شناسی یک راز بزرگ محسوب می شدند. چرا که توسط نظریات تکامل ستاره ای می توان عمر خوشه ها را تعیین کرد، ولی از این روش عمر بعضی خوشه های کروی بیش از عمر کیهان بدست می آید! به هر حال، اندازه گیری فاصله ی خوشه های کروی، بوسیله ی ماهواره ی هیپارخوس و اندازه گیری های دقیق تر مقدار ثابت هابل این تناقض را حل کرد، بدین نحو که عمر کیهان را حدود 13 میلیارد سال و عمر پیر ترین خوشه های کروی را چند صد میلیون سال بعد از تولد کیهان تعیین نمود.
در تصویر 3 خوشه ی کروی 47 - توکان در دو نمای نزدیک و دور دیده می شود. و در تصویر 4 می توانیم نگاهی به اعماق یک خوشه ی کروی به نام اومگا قنطورس بیاندازیم.
کهکشان ما دارای 150 خوشه ی کروی است، که تعدادی از آنها ممکن است توسط راه شیری از کهکشانهای دیگر به سرقت رفته باشد! مثلاً خوشه ی کروی M79 از این دسته است. بعضی کهکشانها از نظر تعداد خوشه های کروی غنی ترند: مثل کهکشان M87 که حدود یکهزار مورد می باشد.
تعداد کمی از پرنورترین خوشه های کروی را می توان با چشم غیر مسلح دید. مشهور ترین این خوشه ها در نیم کره ی شمالی آسمان، M13 است که به نام خوشه ی کروی بزرگ جاثی شناخته می شود. این خوشه را در آسمان تمیز مناطق دور از نور شهرها می توان با چشم غیر مسلح مشاهده کرد.
منبع: ویکی پدیای انگلیسی
http://en.wikipedia.org/wiki/Star_cluster
خوشه های باز (Open clusters) با خوشه های کروی بسیار متفاوت اند. بر خلاف توضیع کروی خوشه های کروی در کهکشان، آنها در صفحه ی کهکشان قرا گرفته اند، و تقریباً همیشه در بازوهای مارپیچی پیدا می شوند. آنها معمولاً اجرام جوانی هستند: تا حدود چند ده میلیون سال. این اجرام از مناطق هیدروژنی H II مثل سحابی جبار ایجاد می شوند.
خوشه های باز از چند هزار ستاره بیشتر تشکیل نشده اند، که درون یک منطقه به وسعت 30 سال نوری قرار گرفته اند. به علت تراکم و چگالی کمتر، نسبت به خوشه های کروی، نیروی گرانشی ضعیف تری برای اتصال گرانشی بین اعضای این خوشه ها وجود دارد، و در طول زمان توسط نیروی جاذبه ی ابرهای عظیم مولکولی و دیگر خوشه ها، به آهستگی گسیخته می شوند.
معروف ترین خوشه های باز شناخته شده، پروین و قلائص در صورت فلکی ثور است. که در تصویر 1 دیده می شوند. در تصویر 2 نمایی نزدیک از خوشه ی باز پروین به نمایش گذاشته شده است. خوشه ی دوگانه ی x,h در برساوش نیز در آسمان تاریک با چشم غیر مسلح قابل رؤیت است که تصویر 3 به خوبی زیبایی این خوشه را نمایان می کند. خوشه های باز اغلب مملو از ستار ههای جوان، داغ و آبی رنگ می باشند، چرا که چنین ستارگانی با عمر چند ده میلیون سال، کوتاه عمر شمرده می شوند. خوشه های باز قبل از مرگ ستارگانشان گسیخته شده اند.
در سال 2005 منجمین نوع کاملاً متفاوتی از خوشه های ستاره ای را در کهکشان آندرومدا کشف کردند. این خوشه ها از بسیاری جهات شبیه خوشه های کروی هستند و شامل چند صد هزار ستاره می باشند. آنچه آنها را از خوشه های کروی متمایز می سازد، اندازه ی عظیم آنهاست: آنها حدود چند صد سال نوری قطر دارند و هزاران بار کم چگال تر هستند. می توان این خوشه ها را جایی بین خوشه های کروی - با ماده تاریک کم - و کهکشان های بیضوی کوتوله - با ماده ی تاریک بسیار - قرار داد.
اینکه این خوشه ها چگونه ایجاد شده اند هنوز مشخص نشده است، ولی ممکن است با طریقه ی ایجاد خوشه های کروی ارتباط داشته باشد. اینکه چرا آندرومدا چنین خوشه هایی دارد در حالی که راه شیری فاقد چنین خوشه هایی است، هنوز معلوم نشده است.
زمانی که یک خوشه ی باز اتصال گرانشی خود را از دست می دهد، ستارگانش مسیرهایی مشابه مسیرهای قبلی را در فضا پیش می گیرند. این گروه آنگاه به نام انجمن ستاره ای شناخته می شود. بیشتر ستارگان در دب اکبر اعضای یک خوشه ی باز پیشین می باشد که گروه متحرک ستاره ای دب اکبر را تشکیل می دهند و همچنان حرکت قبلی خود را حفظ کرده اند. ستارگان دیگری در زمینه ی آسمان، مثل الفکه و زتا- مثلث جنوبی نیز به همین گروه متعلق می باشند. خورشید زمانی در لبه ی این رشته از ستارگان قرار داشت، ولی از آنجا که مدار کهکشانی، سن و ترکیب شیمیایی متفاوتی دارد، جزئی از این مجموعه به حساب نمی آید.
اگر بخواهیم از انجمن ستاره ای دیگری نام ببریم می توانیم به مجموعه ای که در اطراف ستاره ی آلفا-برساوش قرار دارد، اشاره کنیم.
منبع: ویکی پدیای انگلیسی
http://en.wikipedia.org/wiki/Star_cluster